Το Βήμα του Αποστόλου Παύλου και τα Οθωμανικά Λουτρά στην Απολλωνία - Wind-up team

Η τοποθεσία «Βήμα του Αποστόλου Παύλου» έχει πάρει αυτή την ονομασία από τον ψηλό βράχο από όπου, σύμφωνα με διαδεδομένη άποψη των κατοίκων, μίλησε ο Απόστολος κατά την επίσκεψή του στην Απολλωνία. Σχετικά με την παρουσία του Αποστόλου Παύλου στην Απολλωνία βλ. Πράξεις Αποστόλων 17, 1,

Έπειτα από το πέρασμα του Αποστόλου Παύλου από τη Σαμοθράκη, τους Φιλίππους και την Αμφίπολη σειρά είχε στο πέρασμά του από την Μακεδονία, η Απολλωνία.

Πρόκειται για μία περιοχή νότια της λίμνης Βόλβης και προσεγγίζεται από την παλαιά εθνική οδό Θεσσαλονίκης – Καβάλας. Σύμφωνα με την παράδοση ένας βράχος έξω από το χωριό αποτελεί το βήμα του Αποστόλου , όπου πέρασε ακολουθώντας την Εγνατία Οδό.

Το βήμα εδώ διαφέρει από τα υπόλοιπα μνημεία του Παύλου στην Μακεδονία, καθώς δεν είναι σύγχρονο και όπως αναφέρθηκε πρόκειται για ένα βραχώδες μνημείο.

Επίσης ένα πρόσφατο μνημείο στην ευρύτερη περιοχή είναι το προσκύνημα του Αποστόλου Παύλου που δημιουργήθηκε το 2011 έξω από το χωριό Λαγυνά στο ύψος του σημερινού Δερβενίου και το οποίο εγκαινίασε ο ίδιος ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαίος.

Η επιστημονική μελέτη μας δείχνει ότι τόσο από την Απολλωνία αλλά και στα Λαγυνά ο Απόστολος Παύλος και ο στενός συνεργάτης του ο Σίλας πέρασαν και δεν στάθηκαν στα σημεία αυτά όπως ακριβώς συνέβη και στην Αμφίπολη.

Η Απολλωνία είναι μία περιοχή της αρχαίας πόλης Μυγδαονίας της Μακεδονίας, η οποία χτίστηκε στη νότια πλευρά της όχθης της λίμνης Βόλβης τον 5ο αιώνα π. Χ. και κατοικήθηκε από τους Χαλκιδείς.

Το κόσμημα της πόλης ήταν ένας επιβλητικός ναός του Απόλλωνα.

Η τοπογραφία της περιοχής ήταν ιδιαίτερα σημαντική από στρατιωτικής πλευράς και αυτό φαίνεται μέσα από τα χρόνια τόσο τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά όσο και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Το βήμα λοιπόν βρισκόταν στη βόρεια πλευρά αυτού του ναού που κοσμούσε την πόλη και λίγο παραπέρα υπήρχε μία πηγή, η οποία θεωρείται το αγίασμα του Αποστόλου.

Αυτό το τελευταίο σχετικά με το αγίασμα του Παύλου έκανε γνωστή την περιοχή στις αρχές του 20ού αιώνα καθώς Τούρκοι κυρίως έμποροι θέλησαν να εκμεταλλευτούν την θαυματουργική δύναμη του νερού και στο μεγάλο παζάρι που γινόταν στην περιοχή, η οποία την περίοδο εκείνη αναφέρεται με το προσωνύμιο Παζαρούδα, ζητούσαν πληρωμή από όσους ήθελαν να προσκυνήσουν και να πάρουν αγίασμα.

Σύμφωνα με τις πράξεις των Αποστόλων ο Παύλος πέρασε από την Απολλωνία στα πλαίσια της περιοδείας του στην Μακεδονία.

Είναι εξαιρετικά πιθανό ο Παύλος να διανυκτέρευσε στην Απολλωνία και να διάβασε κείμενα που έγραψε ο ίδιος στον κόσμο που συγκεντρώθηκε για να τον ακούσει, πριν συνεχίσει για τη Θεσσαλονίκη.

Ένα βράδυ είδε σε όραμα ένα Μακεδόνα άνδρα ο οποίος στάθηκε μπροστά του και τον παρακάλεσε να περάσει στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, στη Μακεδονία. Με τους πιστούς του συνεργάτες πήρε πλοίο από την Τρωάδα για τη Σαμοθράκη, κι από εκεί για την Νεάπολη (σημ. Καβάλα). Στη συνέχεια ακολουθήσαν την Εγνατία οδό μέσω της Αμφίπολης και της Απολλωνιάδος με προορισμό την Θεσσαλονίκη. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στη Βέροια.

Γύρω από τη θέση "Το βήμα του Αποστόλου Παύλου στην Απολλωνία"  υπάρχουν υπολείμματα από Οθωμανικά Λουτρά, που μέχρι σήμερα δεν είναι πλήρως ερευνημένα.

Σύμφωνα με το Κοράνι, ο καθαρισμός του σώματος με τρεχούμενο νερό εξαλείφει τα αμαρτήματα του σώματος. Έτσι, η λούση ως μέρος της μουσουλμανικής θρησκείας και κουλτούρας και κατ’ επέκταση, ο θεσμός των λουτρών ήταν, κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, βασικό στοιχείο του ισλαμικού κόσμου.

Η δόμηση των λουτρών αποτελείται από  ένα χάνι, ένα τζαμί με αρχαίο δομικό υλικό σε δεύτερη χρήση, μέρος οχυρωματικής περίφραξης τείχους και λίγο μακρύτερα το λουτρό.

Κοντά στο τελευταίο, νοτιοδυτικά, υπάρχουν και άλλα υπολείμματα δομικών υλικών και τοιχοποιίας.

Λίγες δεκάδες μέτρα μακρύτερα από το λουτρό, δίπλα στο βράχο «Βήμα του Αποστόλου Παύλου», υπάρχει κοίτη ξεροπόταμου, όπου εμφανίζεται νερό στη διάρκεια της χειμερινής περιόδου.

Η τοποθεσία, όπου βρίσκονται τα μνημεία, δεν είναι μακριά από την αρχαία Εγνατία οδό.

Δεν αποκλείεται να χτίστηκε το συγκρότημα, που περιλαμβάνει το χάνι, το τζαμί και το λουτρό, σκόπιμα κοντά σ’ αυτήν.

Η άποψη αυτή αποτελεί υπόθεση, που βασίζεται σε ενδείξεις, αλλά φαίνεται λογική. Δεν μπορεί όμως ακόμη να αποδειχτεί, όσο δεν έχουν γίνει λεπτομερείς ανιχνεύσεις, αρχαιολογικές έρευνες και επαρκείς έρευνες σε γραπτές πηγές.

Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, δίπλα στο χάνι υπήρχε παλιός δρόμος.

Υποθέτουμε ότι ίσως ήταν κάποια δευτερεύουσα οδός προς την Εγνατία.

Υπάρχουν επίσης υπολείμματα από έναν παλιό δρόμο, λίγο μακρύτερα από το σημείο που βρίσκονται τα μνημεία, για τον οποίο υπάρχουν αρκετές πιθανότητες να ταυτίζεται με την Εγνατία.

Φαίνεται ότι η σημερινή Απολλωνία (επί τουρκοκρατίας Παζαρούδι ή Παζαρούδα ή Παζαργιά ή Παζαρκιά), πολύ κοντά στην Αρχαία Απολλωνία, ήταν ψαροχώρι, ενώ παλιότερα, κατά τη βυζαντινή περίοδο, ίσως ήταν επίνειο ή σκάλα της αρχαίας πόλης.

Η Απολλωνία της Βόλβης εμφανίζεται δίπλα στην Εγνατία οδό ήδη στην εποχή του Φιλίππου του Α'.

Καταστράφηκε τον 5ο ή 6ο αιώνα, πριν από τον Ιουστινιανό. Αργότερα ξαναεμφανίζεται στον πρώτο καιρό της οθωμανικής κυριαρχίας.

Μέχρι το 1928 ήταν γνωστή ως Παζαρούδα ή Παζαργιά και ανήκε στο Ναχιγιέ Παζαργιά.

Λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα υπάρχουν τα ερείπια της αρχαίας Απολλωνίας. Δεν είναι απίθανο να ήταν κάποτε η περιοχή της σημερινής Απολλωνίας κάτι σαν επίνειο ή τόπος αναψυχής κοντά στη λίμνη, μιας που η τελευταία φημιζόταν πάντα για τα φυσικά της προσόντα, όπως τα πολλά ψάρια και τα ιαματικά νερά στις όχθες της.

Το λουτρό περιλαμβάνει τους ακόλουθους χώρους (αναφέρονται με τη σειρά που είναι τοποθετημένοι παραθετικά αρχίζοντας από την είσοδο).

Δροσερό χώρο, το χλιαρό χώρο, τους υγρούς χώρους, το ζεστό χώρο, το μικρό χώρο ατομικής χρήσης, τη δεξαμενή νερού και τέλος το χώρο για την προστασία και την τροφοδοσία της εστίας.

Δροσερό χώρο (sadrvan) τον αντίστοιχο με το apodyterium, που σώζεται σε ερείπια (μόνο κάτω μέρος τοίχων), το χλιαρό χώρο (kapaluk), που αντιστοιχεί στο tepidarium, τους υγρούς χώρους, το ζεστό χώρο (mejdan) αντίστοιχο του caldarium, το μικρό χώρο ατομικής χρήσης (trashana, αντίστοιχο του depilatorium), τη δεξαμενή νερού (hazna) και τέλος το χώρο για την προστασία και την τροφοδοσία της εστίας (kulhan) αντίστοιχο του praefurnium.

Το λουτρό της Απολλωνίας ήταν κτίριο επίμηκες με περίγραμμα κάτοψης  ορθογώνιο παραλληλόγραμμο και τους λειτουργικούς του χώρους διαταγμένους παραθετικά και καλυμμένους, ανάλογα με το μέγεθος τους, με αντίστοιχους τρούλους ή θόλους. Το κτίριο είναι αυστηρά συμμετρικό εκτός από το τμήμα των χώρων υγιεινής, που εξέχει από τον κύριο όγκο του κτιρίου.

Η σημερινή του νότια όψη ήταν ο εσωτερικός τοίχος μεγάλου χώρου, που είναι γκρεμισμένος και τα ερείπια του είναι ορατά μετά από την ανασκαφή.

Η βόρεια όψη επίσης δεν σώζεται όπως ήταν.

Σήμερα αποτελείται από το μισογκρεμισμένο χώρο τροφοδοσίας της φωτιάς.

Η ανατολική όψη, αν και έχει αρκετά προβλήματα, σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση, καθώς και η δυτική.

Εκτός από το μεϊντάν, που στεγάζεται με τρούλο, οι υπόλοιποι σωζόμενοι χώροι καλύπτονται με θόλους.

Μπορούμε να πούμε ότι οι θόλοι είναι αρκετά καλά διατηρημένοι στους χώρους. Το κονίαμα, που χρησιμοποιήθηκε για το συνδετικό αρμολόγημα ανάμεσα στα υλικά δομής, είναι πολύ ισχυρό και τα συγκρατεί πολύ αποτελεσματικά.

Χλιαρός χώρος (κ α π α λ ο ύ κ). Ο χώρος αυτός είναι ορθογώνιο παραλληλόγραμμο διαστάσεων 2,20X 6,70 μ. Η είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά και από αυτόν το χώρο μπαίνει κανείς, μέσα από δύο ανοίγματα, στους υπόλοιπους χώρους του χαμάμ.

Το πρώτο άνοιγμα, που βρίσκεται στο κέντρο του τοίχου, απέναντι από την είσοδο του καπαλούκ (νότια πλευρά), οδηγεί στο μεϊντάν, ενώ το δεύτερο, που βρίσκεται στην ανατολική στενή πλευρά του καπαλούκ, οδηγεί στο μικρό χώρο υγιεινής.

Στο καπαλούκ υπήρχε δάπεδο από πέτρινες πλάκες, που πιθανότατα αντικατέστησαν προηγούμενες. Το δάπεδο αυτό είναι κατεστραμμένο με τον ίδιο τρόπο, όπως και τα δάπεδα σ’ όλους τους άλλους χώρους.

Στον ίδιο χώρο θα υπήρχε κατασκευή δευτέρου επιπέδου για ξάπλωμα, ξεκούραση και ζέσταμα των επισκεπτών.

Στους τοίχους φαίνονται δύο φάσεις δόμησης. Ιδιαίτερα στην ανατολική και νότια τοιχοποιία υπάρχουν σαφή ίχνη τόξων, τα οποία χωρίζουν το χώρο συμμετρικά σε τρία μέρη. Τα τόξα αυτά ανήκουν σε προηγούμενη φάση του κτιρίου, όταν αυτό είχε στη θέση της σημερινής καμάρας τρεις τρουλίσκους ή φουρνικά.

Επίσης από τον τρόπο της δόμησης φαίνεται ότι το άνω μέρος του χώρου, πάνω δηλαδή από τα ίχνη τόξων, καθώς και ο θόλος ανήκουν οπωσδήποτε σε οψιμότερη φάση του μνημείου.

Ο θόλος έχει κάτοψη ορθογώνιου παραλληλόγραμμου σχήματος και είναι ημικυλινδρικός με επίπεδη κλείδα.

Πέντε ζεύγη μικρών οκτάγωνων ανοιγμάτων στο μήκος του ημικυλινδρικού θόλου και από ένα παρόμοιο άνοιγμα στις στενές του πλευρές επιτρέπουν επαρκή αλλά διακριτικό φωτισμό στο χώρο.

Το κονίαμα, που σε πολλές θέσεις έχει ασυνήθιστα ίχνη από χέρια ή πόδια, είναι φθαρμένο και αρκετά αποσαθρωμένο, έτσι ώστε πίσω από αυτό να φαίνεται η τοιχοδομή .

Στο δυτικό τοίχο, κοντά στο δάπεδο, υπάρχει τετράγωνο άνοιγμα ίδιου βάθους όσο και το πάχος της τοιχοποιίας, που εξωτερικά είναι με επιμέλεια κλεισμένο, έτσι ώστε δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό.

Η λειτουργία του δεν μπορεί ακόμη να ερμηνευτεί με βεβαιότητα.   Πάντως εδώ είναι σαφές ότι υπάρχει διπλή τοιχοποιία και μετασκευή του χώρου. Διακρίνονται σαφέστατα οι δύο φάσεις δόμησης.

Χώρος υγιεινής.

Ο χώρος αυτός (διαστάσεων 2,70 X 2,40) έχει, ιδιαίτερη είσοδο από το καπαλούκ και είναι τυπικός

όσον αφορά τη μορφή και τη διάταξή του σε σχέση με άλλα χαμάμ.

Αυτός ο χώρος είναι ο κεντρικός, σημαντικός για την τυπολογική τοποθέτηση του κτιρίου, και ο πιο ενδιαφέρων από αρχιτεκτονική άποψη από τους μέχρι σήμερα σωζόμενους χώρους.

Είναι σε κάτοψη οκτάγωνος, με άνισες πλευρές  συγκεκριμένα έχει 4 στενές και 4 φαρδιές πλευρές. Οι 4 στενές έχουν, προς βορρά και δύση από μια ρηχή εσοχή, στη νότια πλευρά το άνοιγμα που συνδέει με ένα πολύ μικρό χώρο, προορισμένο προφανώς για ατομική χρήση.

Βρισκόμαστε σ’ ένα πολύ μικρό χώρο, διαστάσεων 1 X 1,60, για ιδιωτική σίγουρα χρήση, που προβλεπόταν πιθανότατα για αποτρίχωση.

Αυτοί οι δύο χώροι είναι οι σημαντικότεροι για τη λειτουργία του λουτρού. Ο χώρος, όπου αποθηκευόταν το νερό και από όπου διοχετευόταν στις βρύσες του λουτρού, έχει κάτοψη ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, διαστάσεων 7Χ 1,70 μ. και καταλαμβάνει όλο το εύρος του λουτρού.

Προς τη βορειοδυτική γωνία δίπλα στη χάζνα (δεξαμενή) έχουν βρεθεί ίχνη κυκλικού πηγαδιού που τροφοδοτούσε με νερό το χαμάμ.

Δίπλα από το πηγάδι υπάρχουν ίχνη μιας ακόμη κατασκευής σχετικής με την υδροδότηση σε ύψος περίπου 1,60 μ. από το έδαφος, που πιθανότατα ήταν κάτι σαν μικρή δεξαμενή συνδυασμένη με γεράνι.

Οι σωλήνες, που είναι ορατοί στο άνω μέρος του τοίχου της κατασκευής και απολήγουν στο εσωτερικό της μεγάλης αποθηκευτικής δεξαμενής (χάζνα), αποτελούν μια ένδειξη γι’ αυτή την υπόθεση.

Κλείνοντας να πούμε ότι ο χώρος αυτός μαζί με το βήμα του Αποστόλου Παύλου, χρήζουν περεταίρω αξιοποίησης μιας και ο πρόεδρος της Απολλωνίας κάνει ότι μπορεί για να αναδείξει αυτήν την ιστορικής σημασίας τοποθεσία, με καθαριότητα και περιποίηση.

Υπάρχουν όμως και οι ανεγκέφαλοι που αγνοούν την αξία αυτών των μνημείων και τα βανδαλίζουν με γκράφιτι και άλλες καταστροφές.

Θα πρότεινα σε αυτά τα άτομα να σταθούν μπροστά από τέτοια σημεία και να μεταφερθούν νοερά στην εποχή τους. Να ακούσουν τα νερά που τρέχουν. Τις συζητήσεις. Το εμπόριο. Τα ζώα. Να βλέπουν με το μυαλό τους τους ανθρώπους που περνούν από μπροστά τους.

Είναι κάτι που κάνω πάντα για αρχή σε κάθε σημείο που με ενδιαφέρει να βιντεοσκοπήσω και μου δίνει έμπνευση για την σκηνοθεσία.

Πηγές: